"Dün" Agota Kristof'dan Kısa ama Etkili.

   Kısacık (72 s.) Ama nasıl sardı fakiri bilemezsiniz. Yazarımızın daha önceki üçlemesine benzer bir açılış var (aşırı travmatik bir çocukluk). Ortalara doğru da benzer ögeler var (ülke, kimlik değişimi). Ancak ortalarından itibaren durum değişiyor. 

   Tobias/Sander; Line'i bekler. Hayatına kadınlar girer çıkar ama hiçbiri kalıcı değildir. O Line'in peşindedir. Kim olduğunu dahi bilmiyordur (daha sonraları anlayacaktır). Öyle düz bekliyordur. İşe gitmeyi sevmez, hayatı sıkıcı gelir. Derken Line zuhur eder (o da nesi: Line aslında Caroline'dir). Aradan yirmi yıl geçmiş, köprünün altından çok sular akmış, Line evlenmiş ve çoluk çocuğa karışmıştır. Nedir: o da mutsuzdur. Aynı fabrikada çalıştıklarından kelli Sander (o zaman Sander olmuştur) işe gitmeyi 4gözle bekler olur, hayatı şımşıkırdak bir hale bürünür. Olaylar gelişir. 

   Yazarımız, sonucu romantik değil realist bir sona birkaç kelimelik bir satırda bağlamış ve yazılanları içselleştirebiliyorsanız, okuyanı bir çarpıyor böyle bir satırlık kuvvetli bir son. Ben pek sevdim. Öneririm.

"Aynalar" Eduardo Galeano'dan Evrensel Tarih.

 Romanına başlayamadım (yine) ama Bayan Galeano'nun sevgili oğlunun evrensel tarihini de aradan çıkardım. 400 sayfa ancak pek kısacık bölümlerle dolu olduğundan art arda basılsa ancak 250 sayfa falan çıkar. Buna mukabil başlamasıyla bitmesi bir oluyor. 

  Daha önceki yazıdaki her şey bu metin için de geçerli. Okudukça "oha bu da böyle olmuş olamaz" dediğiniz satırlar var. İnanamadığım bazı şeyler için internet araştırması yaptım (sadece wikipediadan değil, adamakıllı yazılmış makaleleri bile taradığım oldu), hepsi doğru. Ancak egemen kültür bunları görmezlikten gelip unutulmalarını sağlıyor. Bu perspektiften Galeano'nun sessizezilensömürülen çoğunluğun vicdanı olduğunu söylemek yanlış olmaz. Yazarımızın dili sade, oyuncaklı ve düz. Gücünü sanattan değil gerçekten alıyor. 

   Okuyunuz, öneriniz.

"Ud Çalan Kadınlar", Biliyorum onları!

  Reha Bey, benden bir kuşak öncesi. İstanbullu. Kendimi İstanbullu sayıyorum. Orada doğdum, hayatımın önemli bir bölümü orada geçti. Başlıkta Michelinli sofraları ve İstanbul'u görünce doğrudan atladım. 

   270 sayfa, beş fasıl. Tüm bölümler fakiri içine çekti. Başlangıçta (Galata Köprüsü ve Camondo Merdivenleri) geçmiş gitmiş zamanlara güzelleme gibi başlayan satırlar, kitap ilerledikçe bir ekonomist ve hukukçu gözünden memleket meselelerine hem kronolojik hem de sosyolojik bir çözümlemeyi getirdi. Bu açıdan İslam Çupi'nin "Hey Gidi İstanbul"unun daha farklı bir yerinde durmaktadır. Güzelleme bölümlerinin kimi yerlerinde gözlerime toz kaçtı. Sıkıcı mı, zinhar! Aydınlatıcı mı, elbette! İki günde (hem de uzun fasılalı okumalarla) bitiverdi. İkinciye okur muyum, belki bir on sene sonra (o kadar zamanda neler neler değişir).

   Sadece İstanbulinleri (vardır ya böyle bir deyim (çoğunluk bir giysi olarak bilse de) Berliner, Parizyen gibi bir terim gibi kullanılırdı zamanında) değil memleketin ahvalini kısaca anlayabilme derdinde olan kâriyi de ilgilendirir (bu arada kâriyi sadece benim değil başkalarının da kullandığını okumak pek hoşuma gitti). 

"Hızlı ve Yavaş Düşünme" Uzun Okumayı Hakeder.

   Önce biraz ahkam keseyim. 

   Bu kitabı istatistik uzmanı akademisyen bir arkadaşıma (bu bahtsız kişinin profesörlüğünün önünü haksızca kestiler) ve mantık uzmanı (konuda doktorası var) bir arkadaşıma önerdim. Her ikisinden de aynı cevabı aldım: "kitabı biliyoruz ve ara ara okuyoruz". Demek kimi "çevrelerde" popüler.

   Üç ay önce bir hızla başladım, yarısından sonrasını "ara ara" okumam gerekti. Hazmı zor. Lâkin bir o kadar da zevkli. 

   Yazarımız Prof.Kahneman psikolog ama iktisat nobeli var. Hayatı, roman konusu olur (nazilerden tavuk kümesine saklanarak kurtulmuş). Kitabımız rasyonel yargı ve karar verme sürecini sorguluyor. Cüzi irademiz nasıl çalışıyor. Nasıl karar veriyoruz, bunu yaparken zihnimizde neler oluyor? Daniel Beyin bu konuda gayet akla yatan bir teorisi var. Dile kolay 30 yıldır çalışmış üzerinde. Dünya kadar istatistiki deney ve makale yapmış. Ulaştığı sonuçları eğer hayatınıza uyarlarsanız daha rasyonel kararlar alıp (hatta kitapta ekon olarak nitelenen sınıfa bile geçebilirsiniz) daha iyi sonuçlarla karşılaşabilirsiniz. 

   Fakir 4 Temmuz 2023'te rasyonellik sıkıcı geldiği için birinci sistemin güdümüne geçti (işte bunlar hep kitabı okumanın getirdiği snopluklar). Şimdiye kadar fena da değil yaşadıklarım. Neymiş: hep rasyonel kararlar alınca kimi zaman kırılmalar yaşanabiliyormuş. 

   Altını üstünü çizdiğim, çok düşündüğüm, sorular sorduğum, kendime uyarladığım sayfalar oldu. Bunun yanında acaip bilgiler de öğrendim (misal: bir sınav; sonucu 0.30 oranında öngörüyorsa çok başarılıdır. (Ne garip değil mi?)). Başka bir öneri: uzmanların görüşlerine güvenmeyin (çok net bu konuda). Acaip değil mi? Okumakta fayda var. Hatta bittikten sonra da gözönünde bir rafta saklanıp ara ara okunmalı.

"The Substance" İzlemesi ve Hazmı Zor Film.

 

   Bir aerobik programının yıldızı olan Elisabeth Sparkle, ilerleyen yaşı yüzünden 50. doğum gününde kovulunca yıkılır (beğenilme hastalığından muzdariptir ama bilmiyordur). Gizemli bir laboratuvar ona, damarlarına zerk edildiğinde “kendisinin daha iyi bir versiyonunu” ortaya çıkaracak mucizevi bir maddeyi kullanması önerisiyle yaklaşır. Bu serum, “daha genç, daha güzel, daha mükemmel” bir karşıt beden oluşturmaktadır. Serum, iki beden arasında simbiyotik bir ilişki kurar: her yedi günde bir iki bedenin yer değiştirmesi, yani aktifleşmeleri gerekir. Aksi halde inaktif versiyon bilinçsiz kalır. Olaylar gelişir.

   Şimdi böyle özetlenirse "Karamazov Kardeşler"i "olay Rusya'da geçmektedir" diye özetlemiş olurum.

   Benim kısıtlı sinema bilgimle gönderme&alıntı yaptığını düşündüğüm filmleri yazayım öncelikle. 

The Shining - koridor&kanla kaplı koridor 

Carrie - son sahne / The Fly - body horror 

The Dentist - son sahneler 

2001 Space Odyssey - müzik kullanımı. 

Daha muhakkak ki fazlası vardır. Misal: son derece iticiseksist TV Patronunun adının Harvey olması (Weinstein olmalı soyadı).

   Kuşlar uçuyor, yerçekimi çalışıyor, bir yerler kuruyor, bir şeyler sarkıyor, kırışıyor ve bunlara engel olmak (her ne kadar ahir zamanlarda, tıp bu konu hakkında çok şey sağlasa da) son tahlilde imkansız. Yaş alındıkça gelen değişim kaçınılmaz. Günümüzde dayatılan güzellik ve gençlik standartlarıysa (velev ki genelgeçer kanılara istemeden de olsa maruz kaldıysanız) pek çok kişi için zorlayıcı. İnsanlar da bunun için çeşitli risklere giriyor (mamoplasti, göz kapağı kaldırma, burunçenedahabilmemnerelerin törpülenmesi vs.). Filmimiz yalnızca buna değil insanevladının alter egosuna (bir ben vardır benden içeri!) ilişkin ciddi çözümlemeler içeriyor (gençler bilebilse, yaşlılar yapabilse). 

   Bir holivut filmi olmasına karşın aslında antiholivutun dibine vurur.  Hem sosyolojiye hem psikolojiye katkısı vardır. Zenaat pek şükela, sanat da bunun altında kalmamaktadır. Dün gece malum ortamlardan emip izledim (sinemalara gelmesine çok var, hiç bekleyemem o kadar). Uykum kaçtı yemin ederim. Hassas mideler, kan kaldırmayanlar hiç yaklaşmasın. Demimuuru cesur oyunculuğu için alkışlamak gerektir (baldır bacak değil, yılların getirdiklerini saklamamasından bu alkış (ilkini herkeşler yapıyor)). Filmin başlangıcıyla bitişi arasında asıl kahramanın böylesine değiştiği bir film (ki buna The Fly da dahildir) görmedim, herhalde başka da göremem. 

   Tek eleştirim: süresinin (2s20d) biraz daha kısa olması üzerine olabilir. Kimi sahneler (herhalde vuruculuğunu arttırmak adına) oldukça uzun ve izleyici için zorlayıcı (o dizin harekete geçmesi çok gerdi fakiri). Cesur sinefiller kaçırmayacaktır.

 

PS: bu yazının ardalanı niye beyaz oldu çözemedim!

Eduardo Galeano'dan 2si Bir Yerde "Kadınlar" ve "Ve Günler Yürümeye Başladı"

 

   İran seyahatimde ultra hafif yolculuk ettiğimden e-kitap tercih ettim ve kitapkurdu bir dostumun önerisiyle Galeano'nun bu iki kitabını eşzamanlı okudum. 

   Günler Yürümeye Başladı, ilginç bir kitap. Maarif Takvimi misali her güne bir gerçek yazılmış. Yazılanlar kah günle ilgili, kah değil. Kadınlar da buna keza hap gibi, en fazla iki sayfalık bilgilerle ve serbest bilinç akışı tekniği ile yazılmışa benzeyen fazla da kesafetli olmayan bir kitap. Her ikisinin de yarısını geçince fark ettim ki: yazılanların neredeyse yüzde 20si birbirinin aynı. 

   Bay Galeano'nun diğer yazarlardan farklı bir tarafı var. Maruz kaldığımız gerçekliğin daha derinine vakıf. Biz düznormalalelade insanların bilinci, algısı, paradigması birtakım güçler tarafından oluşturuluyor (şimdi kafasında aluminyum folyoyla dolaşan komplo teorisyenlerine bağlamak üzereyim, tutunuz beni!). Nedir: gerek yakın gerekse uzak geçmişte olan biten bazı şeyler; hiç dillendirilmediğinden unutuyoruz yahut hiç bilmiyoruz. Neyse ki topyekün silinemiyor kimileri (internetin kimi faydalı yönleri). Galeano bu bilinmeyen, bastırılmaya çalışılan şeyleri hatırlıyor ve hatırlatıyor. Okuduğum bazı sayfalar "oha bu kadarı da olamaz" dedirtti ve internetten araştırdım. Hepsi doğru!

   Kendi adıma "Kadınlar"ı okurken erkek olmaktan, "Günler"i okurken insan olmaktan ar duyduğum zamanlar oldu. İnsanlar korkunç. Yayılmacı ve kapitalist güçler en korkuncu. 

   Yazarımızın özellikle roman tarzı eserleri de alınıp okunulacak. Bu düşünceye sahip birinin kurgusunu okumayı nasıl da merak ediyorum bilemezsiniz.

İran Gezi Notları

   Önceden belirteyim biraz uzunca bir yazı olacak. Önce biraz ahkam keseceğim sonra da başlıklarla yeni döndüğüm İran gezimden, işinize yarayabilecek bilgileri arz edeceğim. 

   Nicedir istiyordum, bu yıla kısmetmiş. Sarı fonlu ucuzcu havayolu Şiraz'a direkt uçuş koyunca kaçırmadım. Acem illerine revan oldum. 

   İran'a neden gidilir? Bir kere çok köklü bir tarihi var, zamanında hindikuş dağlarından, Mısır, Yunanistan, (Anadolu'yu saymıyorum zaten) Libya, Hindistanın yarısını içine alan büyük bir imparatorluk. Hiç sömürgeleştirilememiş. 88.5 milyon nüfusunun önemli bir bölümünü Azerbaycan, Kaşkay Türkleri oluşturuyor. Şiiliğin merkezi. Jeopolitik öneminin yanında derin bir kültürü var. Hayatlarında şiir önemli. Kapitalizm teğet geçmiş. 45 yıldır ambargo altında. Küçücük çocuklardan, bastonlu ihtiyarlara kadar Sadi'nin, Hafız'ın, (yeraltında Hayyam'ın) şiirlerini biliyorlar. Sineması güzel, şiiri güzel, müziği güzel. Bir haftaya yakın bir zamanda 4 şehir ve bir iki kasaba, köy gezdim. İşte işinize yarayabilecek hap gibi bilgiler.

   İran'da rejim ve halk birbirinden ayrı. Rejim ciddi olarak nekrofiliden muzdarip. Aşağıdaki Tahran metro haritasından bile bu anlaşılabilir. Her hatta bir sürü şehit ismi var. En çok kullandığım hattaki duraklar ise görmelere seza (5 şehit durağından sonra Humeyni'nin musallası geliyor). Her sokakta, caddede, boş alanda şehadeti yücelten afişler, sloganlar. Şehir meydanında füzeler, ihalar, roket rampaları, mollaların abartılı iyileştirmeler yapılmış süpersonik tabloları, afişleri. Neler neler. 

   Buna mukabil insanlar bu nekrofiliden fazla etkilenmemiş gibiler. Umursamazlıktan geliyorlar ya da alışmışlar bilemedim. Nereye gitsem Türkçe konuşan birilerini buldum. Türk olduğunuzu anlayınca acaip bir yakınlık gösteriyorlar. Hemen herkes evinde ağırlamak, yemek ısmarlamak ve hatta "paran yoksa para verelim" türü tekliflerde bulunuyor. Polisin olmadığı yerde kadınlarda hicabı takan pek yok. Olduğu yerde de şöyle enseyi hafiften örten bir eşarp iş görüyor. 

FİNANS&HARCAMA

İran özellikle son yıllarda ciddi bir enflasyon altında eziliyor. Paranızı havaalanında ya da bankalarda çevirmenizi önermem. Sokaktan ortalama %30 daha az riyal alırsınız. Bu işi sokaklarda (özellikle çarşıların yakınında) yapan ellerinde tomar tomar para olan birilerini göreceksiniz. Bozuk dövize az, bütün dövize yüksek kur teklif ediyorlar. Bir iki kişiye sorup pazarlık yapın böyle bile %5-10 fark ediyor. Gelelim kullanılan "tümen" kavramına. Elinizdeki paranın dört sıfırını atın. Hesaplamalarınızı böyle yapın çünkü herkes öyle yapıyor. İran, ucuz bir ülke. Özellikle ulaşım sudan ucuz. Aşağıda açıklayacağım. Kredi kartınız işe yaramayacak. Ambargo yüzünden dünyanın olduğu finansal sistemin dışındalar. İranlılar kendi kredi kartı sistemini oluşturmuş ama gezginlerin alması zor. O yüzden nakitiniz ve ihtiyat akçeniz olsun. En son çare: döviz bürolarının memleketimdeki döviz büroları ile bağlantı anlaşmaları var. Orada paraya ihtiyacınız oldu, gidiyorsunuz döviz bürosuna, Türkiye'deki bağlantılı döviz bürosuna havale yapıp, İran'daki döviz bürosundan tümeninizi alıyorsunuz. Ben yapmadım ama yapanları dinledim.

İLETİŞİM

Irancell hattı almanızı hararetle öneririm. Gittiğiniz yerde Türkçe konuşan birini bulup yakasına yapışın (fakir Şiraz'da Reza diye bombastik bir arkadaşla halletti o işi (+98 917 482 2278 bu cep telefonu onun izniyle paylaşıyorum. Reza'nın hosteli var "Nomad Sky", iyi Türkçe konuşuyor ve pek düzgün bir arkadaş)) gidin bir irancell bayiine, hattınızı kurdurun (350 tümen verdim ben), Aşağıdaki bağlantıdaki uygulamayı indirin ((herkeşler onu kullanıyor) çünkü VPN şart, başka türlü doğru dürüst neredeyse hiçbir uygulamayı kullanamazsınız). 

https://play.google.com/store/apps/details?id=com.best.free.vpn.proxy&hl=en_US&pli=1

Ardından Snapp! yükleyin. Bunu da playstoredan indiremiyorsunuz. Web bağlantısı şurada ama latin harfli versiyonu yok. Bunun için de birilerinden yardım istemeniz gerekli. Uygulamayı kurduktan sonra latin harflerine çevirilebiliyor. Biliyorum zahmetli ama değer. Snapp İran'ın Uber'i. Her ne kadar ulaşım ucuz olsa da taksiciler turisti iyi seviyor. Bu uygulamayı kullanarak çok komik paralara her yere gidebilirsiniz. 

https://snapp.ir/

VPN'le whatsapp, instagram, X başta olmak üzere tüm uygulamaları kulanabiliyorken, onsuz neredeyse hiçbirşey yapamıyorsunuz. Bırakın bu uygulamaları uluslararası haber kanallarını bile takip etmeniz imkansız. Ciddi bir sansür var. Ancak ben VPN kullanmayan İranlı görmedim. Bir hafta için 5GB lık internet gani gani yetti (online toplantı falan yapmayacaksanız).

YEME&İÇME

Beklentim yüksekti, hayalkırıklığına uğradım. İran'ın kendine özgü ve damak tadımıza uygun bir mutfağı yok bana göre. Kebap kültürü gelişmiş, etleri lezzetli, yöresel dedikleri yemeklerde de Hindistan etkisi var. Patlıcanlı, etli, tahinli ezmeleri, pirinç köfteleri, salataları öyle damak çatlatan vaatlerde bulunmuyor. Piliç şişe cüce kebap demeleri komikti. Şuraya İsfahan'daki Nakşıcihan meydanındaki aynı adlı restoranın mönüsünü bırakayım bir fikriniz olsun.

Şekeri çok seviyorlar. Şiraz'a özgü Faloodeh denilen bir tatlıları var ama pek ahım şahım bir şey değil. Çayın yanında dört çeşit şeker geliyor. Çay demişken bir hayalkırıklığı da çayda yaşadım. Çocukluğumuz hep "kaçak İran çayı" efsanesiyle geçtiğinden beklentim yüksekti. Çay yaygın olmasına karşın şöyle güzel bir çay denk gelmedi (hem fine dining restoranlarda hem de en sefil çayhanelerde). 

Velhasıl aç kalmazsınız ama "hımm bu da çok güzelmiş" diyeceğiniz bir tabak bulmanız da bana göre zor. Havaalanı dahil bir çok yerde soğuk içme suyu veren sebiller var. Termosunuz yanınızda olursa susuzluk çekmezsiniz. 

KONAKLAMA

Memleketimden doğuya gidildikçe yıldız standartınızı iki düşük olarak hesaplamalısınız. Temizlik asla memleketimdeki gibi değil, yataklar pek sert. Fakir, yalnız seyahat ettiğinden hep hostelleri tercih etti. Özel banyolu odaları var ve sosyalleşmek otellerden daha kolay. Üstelik buralara turistler değil gezginler geliyor. Akşamları ortak alanlarda dönen geyiğin haddi hesabı yok. Kaldıklarımın arasında şu aşağıdakinin standartı diğerlerinden daha iyiydi. Misafir dostu, kredi kartı geçiyor (komisyonları epey yüksek), ingilizce iletişimde sorun yok, yatakları yumuşak, çözüm odaklı personel vs. Öneririm yani. Sadece Tahran ve Isfahan'da var. 

https://heritage-hospitality.com/

Tahran Heritage Bahçe

Bu arada İran'da booking.com çalışmıyor. Hostelworld ya da otellerin kendi web sayfalarından ayarlama yapmak zorundasınız. 

ŞİRAZ

Güzel kent. İnsanları kibar. Temiz (yolda birisi bana "Türkiye'de insanlar yere sigara izmariti atıyorlar. Niye ki?" dedi, cevaplayamadım. 

Şah Çerağ mutlaka görülmeli. Girişte ciddi güvenlik kontrolü var (birkaç yıl önce bombalı bir saldırı olmuş, insanlar ölmüş, keyiflerinden yapmıyorlar yani, saygı duymak lazım). Çantalarınızı binanın dışındaki ücretsiz hizmet veren emanete bırakmanız gerekiyor. Devlet yanınıza ingilizce bilen bir rehber veriyor. Bizimkisi Şiiliği anlatmaya başlayınca biraz hasbıhal ettik ve sustu. "Sen benden çok biliyorsun" dedi. Geniş bir kampüs. Ana binadaki Işık Kralı'nın kabrinin olduğu konum, ayna delisi bir yer. Ömrümde böyle bir şey görmemiştim. Etkileyici. Turistlerin kabrin etrafına girmeleri yasak. Ben turist olmadığım için (gezginim ben!) gittim, gidemediğim yerlerden farklı bir yanı yoktu. Nedir: 1 saatte biter.

Nasr El-Mülk Camii var vitraylarıyla meşhur. Sabah saatlerinde renkli pencerelerden gelen ışık pek etkileyici oluyormuş. Ben sabaha yetişemedim ve gördüğüm diğer İran camilerinden farklı birşey göremedim. Bu arada bir girdi yapayım müze ve ören yeri girişleriyle ilgili. Tüm camiler, müzeler, ören yerleri İranlılara ücretsizken turistlere 250 tümenden başlayan fiyatlarla açılıyor. Bırakın bu yerleri Hafız'ın kabrine giriş bile (mezar ziyareti yahu!) 250 tümen. Veremeyeceğimden değil ama uygulama bana haksız geldiği için birbirine benzer yerlere bu parayı vermedim. 

   Persepolis Şiraz'a 60 Km.Türkçe konuşan birileri size musallat olup 1000 tümene sizi oraya götürüp getiririz diyecektir. Sıyrılın onlardan. Snapp!'ten bir araç ayarlayın 80 tümen, dönüş için de 100 tümen derseniz orada sizi bekleyecektir. Giriş ücreti de 350 tümen. Tamamdır. Şehir M.Ö.6. yüzyılda Darius tarafından nevruzu kutlamak amacıyla kurulmuş, halefi Zerzes (hani 300 Ispartalı'daki cinsel sapık gibi gösterilen Pers Kralı) daha da büyütmüş. Etkileyici bir yer. Kapalı müzesi de var, tepelerdeki kral mezarları da. Hava sıcaksa çıkmayın çünkü uzaktan ne görüyorsanız o. İçerisi yasak. Rölyefler, sütunlar, heykeller; 2500 yıldan yaşlı olduğu düşünülürse etkiliyor insanı.

ISFAHAN

   Şiraz'dan bindiğim gece otobüsü derken otobüsler hakkında bir girdi yapayım. 

   İrandaki otobüsler bizimkilerin 45 kişi doldurdukları araca 30 koltuk koyuyor. Koltukların araları geniş 2+1 düzeni var. Koltuklar neredeyse yatay yatıyor ve baldır desteğiyle uçaklardaki business class tip bir düzende gidilebiliyor. Araçlar ve koltuklar eski ama rahat. Otobüs biletini hostel resepsiyonu alıyor, parayı onlara veriyorsunuz, biletin bir fotoğrafını çekip snappten bir araçla otogara gidiyor biniyorsunuz. Seyahat süresince kafalarına göre molalar veriyorlar, haritalarda hesapladığınız saate 1-2 saat ekleyip öyle belirleyin seyahat sürenizi.

   İsfahan da güzel şehir. İnsanları rahat, saygılı, çok az dilenci gördüm, para isteyen kimse olmadı (başka arap ülkelerinde bu çiledir çünkü, bilen bilir). Nakşıcihan Meydanı diye bir yer var, görmelere seza. Akşamları tıklım tıklım. Her fasadında bir yapı. Ali Kapı Sarayı, Şeyh Lütfullah Camii, Şah Camii ve Kayseriye kapısı. Çepeçevre duvarlarının içi kapalı çarşı. Güzel kafeler, restoranlar, lokantalar var. Ben burada normalmiş gibi yazıyorum ama dediğim her yapının olağanüstü güzellikte girişleri, çinilerle kaplı kapıları, insanı afallatan süslemeleri var. Gece aydınlatması daha da etkileyici. Couchsurfingden irtibat kurduğum Ali adlı bir öğretmen gezdirdi beni. Derken bu uygulamaya da bir giriş yapayım. İran'a gittiğinizi beyan ederseniz muhakkak çok sayıda yardım talebi alacaksınız bu platformdan. Hiç bir çıkar gözetmeksizin sizi gezdirecek ve hatta misafir etmek isteyeceklerdir. Kalma sürem kısa olduğu için kimselere misafir olmak istemedim ama Ali bana gezdirdi şehri. Başka bir davet de aldım, akşam toplanıp "komplo teorilerinin" dibaçesini tartışacaklarmış. Vaktim çok olsaydı katılırdım. Ama traş olmaya fırsat buldum. Berberlerde koltuğun önünde lavabo yok. Saç ve sakal traşına aynı parayı alıyorlar ve tüm servisi susuz yapıyorlar. Vel minel garaip!

Ali beni Khajoo köprüsüne götürdü. Bu mevsimde nehir kurumuş ama gece aydınlatmasıyla görüntüsü pek yahşi. Akşamları gençlerin bu köprüde gazel söyleme geleneği var. Köprünün iki ayrı girişinden gazeller söyleyerek ortada buluşuyorlar. Şu şarkıyı dinledim ve güzeldi. İnsanlar akşamları burada sosyalleşiyorlar. Hareketli bir yer, görülebilir.

   Ali, rejim yanlısı bir öğretmen. Akşam "heyat" dedikleri bir törene götürdü fakiri. Bir caminin avlusunda toplanan haremlik, selamlık; geçenlerde öldürülen hizbullah lideri için topluca göğüslerini yumrukladılar. Hizbullah bayrakları açıldı. Tahran'dan canlı yayında, iktidarın bir numaralı dini şarkıcısı ritmik birşeyler söylüyor herkes eşlik ederek göğüslerine vuruyorlar. Bayrağında AK47 olan ve ölümü bu kadar yücelten bir ideolojiye bağlılık garip geliyor fakire. Neyse ne. Çok hoşlanmadığımı belli ettim ve en kısa zamanda ayrıldım.

 

İkinci gün hostelde tanıdığım Fatemeh rehberliğinde gezdim. Ara sokaklarda İslami Miras Müzesini gördüm. Açık ara en güzel vitraylara sahip bina. Ferahfeza bir kafesi var. Burası da görülebilir.

Şöyle de yıldıznameyi andırır bir menüleri var. Fatemeh'in dediğine göre ancak çok küçük bir kısmı yiyecek içecek yazılıymış ama olsun görünüşü pek havalı.

   Aradaki kapalı çarşılar, küçük pasajlar pek orijinal. Burayı bitirmek ancak 2 gün tam randımanlı gezmekle mümkün olur. İrana gelmişken safran almamak olmaz. Çarşılarda sordum gramını ancak 8 USD'dan 5e düşürdüler. Ali sağolsun mahalle marketine götürdü beni kasiyere sordu, kızcağız alttaki çekmeceden çıkardı paketli safranları. Turistik yerlerin 5te 1i fiyatına aldım. Hem de daha kalitelisini. Minyatür işiyse tecrübe gerektirir. Nakşıcihan meydanına çıkan Posht Matbakh sokağında bir yeri gözüme kestirdim. Girdim temiz yüzlü bir gençle uzunca sohbet ettim. İlber Hoca'yla çekilmiş fotoğrafını gösterdi. Üstad buraya geldiğinde topluca minyatür alırmış. Piyasadaki minyatürler genellikle öğrencilerin yaptıkları ticari şeylermiş ve yüzey büyüdükçe kıymeti azalırmış. Güzelce bir parçayı gözüme kestirdim, pazarlık işe yaradı (çok da abartmadan, çünkü ciddi emek harcanmış) ve attım küçük sırt çantama. İran'dan kendime aldığım yegane şey de bu oldu. Burada bir girdi yapayım. Tüm bu geziyi 2.5 kg.lık bir küçük sırt çantası demeye dilim varmıyor çantacıkla yaptım. 

   Hafız'ın kabrini ziyaret ettim. İrem Bahçesine gittim. Vakit kalırsa gidilebilir ancak olmazsa olmaz değil. 

TAHRAN

İran'ın Ankara'sı diyebiliriz. Çok eski bir tarihi yok. Acaip bir trafik sorunu var. Ben ki Ankara'daki sürücülere rağmen araç kullanabiliyorum. Burası bir değişik. Neyin nereden çıkacağı hiç belli olmuyor. Kurallar yok, ancak büyük kavşaklarda trafik ışıklarına uyulabiliyor. Ve her daim bir sıkışıklık var. O yüzden genellikle yaygın ve hızlı olan metroyu kullandım. Metroda kadınlar için ayrı vagon var ama isteyen kadınlar karışık vagonları da kullanabiliyorlar. Her metro girişinde 5 tümene bilet satan gişeler var ve metro açık olduğu sürece açıklar.

 Aşağıdaki fotoğrafta görüleceği üzere (Heritage'ın da öyleydi) çoğu eski kapıda iki farklı çalma aparatı var. Kadınlar için, erkekler için. Böylece evden, gelen kişinin en azından cinsiyetini anlayabiliyorlar.

   Kaldığım hostele (Heritage bu arada, öneririm) yakın Gülistan Sarayına gittim (Davar Cd. üzerinde (şaka gibi)). Heryeri görmek isterseniz 15.500 tümen ediyor. Ana bina ve bir kaç küçük salonu gezdim. Gani gani yetti. Şöyle söyleyeyim Şah Çerağ'ın yanından bile geçmez. Gitmeseniz de olur. 

ZORHANE

İkinci gün İsfahan'dan tanıdığım Fatemeh bir mesaj gönderip, hep görmek istediğim bir fonksiyonel zurkhaneh salonunun yerini ve bir irtibat kişisinin bilgisini (09125944336 Morshed Khajevandi) gönderdi. O akşam 6buçukta bir seans yapılacağını da doğrulayınca atladım snapp!e (şehirdışında bir yer çünkü) gittim. Sanayinin ortasında bir salon. Zaman yaklaştıkça birtakım adamlar (çoğu da iri yarı) gelmeye başladılar. Sert görünümlerinin aksine çok dostane ve güleryüzlü bir yaklaşımla hepsiyle kucaklaştık. Seansı yönetecek arkadaş geldi bir yüksekçe kürsüye kuruldu, devasa dümbeleğini aldı ve ritmik bir müzikle beyitler söylemeye başladı (dediklerine göre önemli bir kısmı Mevlana'danmış). Ortadaki çukurdakiler müzikle gayet uyumlu bir şekilde 45 dakika kadar ciddi terlediler. Bu arada gülbank çekerken fakirin ismini de zikrederek alkış verdiler. Yeniyetmeliğimden beri bu kadar mahçup olduğumu hatırlamıyorum. Bitince etrafımı sarıp "bana konak ol, gel yemek yiyelim, paran var mı yoksa verelim" teklifleri yaptılar samimi bir şekilde. Böyle bir yakınlık görmedim. Neticede gece uçuşumun olduğunu söyleyince beni taa hostelimin önüne kadar araçlarıyla bıraktılar. Çok etkilendim. Dediklerine göre şehir içinde de varmış zorhaneler. Ancak ben kendi tecrübemden ziyadesiyle memnun kaldım. Gidince araştırıp izlemenizi öneririm. Bir nevi kadim aerobik&pilates (sadece erkekler için olması dışında pek bir fark yok (her yeri çalıştırıyor, müzik var, üstüne şiir var. Daha ne olsun!)).

   Tahran'daki son gecemde İran İsrail'e 200 kadar füze sallayınca hava sahası kapandı ve fakir üçüncü uçuşu da iptal olunca karayoluyla gelmeye karar verdi. Hemen resepsiyon bir Tebriz otobüsü bileti ayarladı. Azadi meydanının yanında (bu arada görmeseniz de olur, çirkin bir heykelin etrafındaki bomboş bir meydan) otogarda Tebrize revan oldum. Anlatması yaşamasından zor, otobüs, taksi, dolmuş, otostop ve daha başka birçok tekerlekli vesaitle Kapıköy sınır kapısına vasıl oldum. Buradan Van'a dolmuşlar var. Birine atlayıp rahat bir gümrük kontrolünden sonra (nasıl rahat olmasın, tüm bagajım üç kiloyu bulmuyor!) Van'da şöyle bir toprağı öptüm. Bitik olduğumdan uçuşa kadar ancak Van Kalesini ve Van Müzesini gezdim. Müze güzel, iyi düzenlenmiş ve beklenen frekans: bomboş. Kalenin tepesine çıkmaya gerek yok, uzaktan daha güzel görünüyor. Müzekart her iki yerde de geçiyor. Bu arada e-devletten müzekart çıkarmanızı öneririm. 60 TL.ye yurdumun tüm müzelerine giriyorsunuz. 

   Dönüşüm maceralı ve birazcık da sıkıntılı olduğu halde tüm İran gezimden geriye sadece hoş duygular kaldı. Artık gittiğim yeni destinasyonlara sadece müze, doğa görmeye değil, kültürü ve günlük yaşantıyı tecrübe etmek için gidiyorum. İran'ın insanlarını sadece gülümseyerek hatırlayacağım. Hostellerde kalmak da insanın bakış açısını genişletiyor. Bir midibüs insan tanıdım. Şiraz'da Reza, Ahmed; İsfahan'da Güneş, Fatemeh, Ming, Muhammed, Fariza, Yeni Zelanda'lı bir çift (Lizbon'dan buraya bisikletle gelmişler), Çinliler (artık her yerdeler!), Danimarkalılar; Ali, kardeşi Mehdi, Samsun'dan Derviş, İran'da Almanyalı ses mühendisi İman, İran Ermenisi Vahe (ki onunla yaşadığımız sohbet ayrı bir yazı konusu olur) ve daha kimler kimler. Velhasıl; yaşadığımız kozaları biraz kırıp arada böyle sergüzeşt seyahatler yapmak feraseti arttırır. Fırsat bulduğunda kaçınız efendim!

"Go! Eko-Diktatörlük" Ekolojik Distopya.

 https://www.youtube.com/watch?v=Fy-Y4s_elvs

   Devir değişti, artık kitapların tanıtıcı klipleri yayınlanıyor. Bağlantı üstte. Konusunu merak eden tıklar ve yazının kalanını okumaz. Günümüzde çoğunlukla yapıldığı gibi. Okumak zihni daha çok yorar, daha fazla oksijen harcamanız gerekir, kalbin daha çok pompalanması gerekir. İçgüdü de buna karşı koyar, kolay eylemi seçer. Okumayız, izleriz, eblehleşiriz. 

   Kitaba dönelim. Kısaca ekolojik distopya diyebiliriz. "İyi bilimkurgu, iyi edebiyattır" mottosunu yanlış çıkaran bir eserdir. İşlediği bilgiler son derece ufuk açıcı, beyin tokatlayıcı olmasına karşın fakire göre bir roman değildir. Çok eksenli ilerleyen olaylar örgüsü birbiriyle ilgisiz ve edebi kurgudan uzaktır. Yazarımız da bunu idrak etmiş olacak ki, kitabın başında kahramanlarının şeceresini belirtmekte fayda görmüş (ben de faydasını gördüm).

    Altını üstünü çizdiğim yetmezmiş gibi (hiç adetim olmadığı halde) kulaklarını büktüğüm sayfalar oldu. 31 yıl önce bugüne dair yaptığı saptamalar, yaşanan zamana ilişkin yürüttüğü tahminler çok yerinde. Devamlı büyüme üzerine kurulu bu ekonomik model, muktedirlerin çoktandır farkında olduğu halde göstermelik birtakım (Bkz.Green Deal (yahut büyük yalan mı desek ne desek! Mahmut mu desek)) çevresel kaşıntılarla pazarı oluşturan kitlenin gazını alıyor (bir tişörtün imalatı için 2700 (İKİBİNYEDİYÜZ) litre su harcanıyor). Siz diş fırçalarken suyu kapatıyorsunuz ama çöpe attığınız her tişört için üç tona yakın harcanmış suyu da boşa çıkarmış oluyorsunuz. (fakir, partallarını yer bezi yapar, toz bezi yapar asla atmaz). Böyle örnek çok!

   Gaia ölmek üzere olunca yapılan ekolojik darbe de (ki bombastik de bir devrimdir ha! (para, reklam, medya, seyahat, özel araç külli yasaktır)) zamanla güç zehirlenmesine uğrayıp bir nevi diktatörlüğe evrilir. Ama bu zaten bildiğimiz birşeydir. Güç bozar, mutlak güç mutlaka bozar. 31 yıl önce AIDS en büyük sağlık sorunuydu. Kitapta da öyle. Nedir: papaz her zaman pilav yememektedir. Bilimkurgucular da çuvallar (Bkz.Galaksilerarası seyahat).

   Hülasa; zihin açmak için okunur, edebi zevk için okunmaz diyerek bağlayalım.

Hamiş: 219. sayfada yazarımızın düşüncelerinin Abdurrahman Dilipak'la uyuştuğunu görünce pek güldüm.

"Metamorfozlar" Felsefi.

   Emanuelkoççiya filozof. Dönüşümlere çalışıyor ve yaşadığımız bu ilginç günleri hem bireyin hem toplum açısından bu kavramla ilişkilendirip kendince açıklıyor. İş Bankası 21.yüzyıl kitaplığı da bu çalışmayı, işbu seride basıyor. 

   110 sayfalık metni hızlı okumayla bitirdiğimi itiraf etmeliyim. Son yıllarda okuduğum felsefi metinler, beynimin felsefe bölümünü doldurdu mu nedir? Somut bilgiyle açıklanan durumlardan, öznel düşüncelere odaklanamaz oldum. Kaldı ki yazarımızın öne sürdüğü durumlar bildiğimizden farklı ve daha önce söylenenlerden farklı değil. Değişim, diyalektik hayatın temeli. Velhasıl şu aralar benim için pek uygun değildi. Bilemedim yani!

"B, Bira" Arpa Suyu Masalı.

  Omuzlarımın üstünde taşıdığım gri kitleyi zorlayan bir kitapla üç haftadır cebelleştiğimden paralel okumalarım ruhu havalandıran metinlerden seçiliyor. Ne okumak ruhu havalandırır? Elbette ki Tom Robbins!

   Yavaş yavaş okumaya kararlı olduğum halde çabucak bitti (zaten 100 sayfa). 

   Gracie henüz altı yaşındadır. Pek sevdiği filozof amcası onu bir bira fabrikasına, biranın imalat sürecini götürmeye söz verir ama gerçekleştiremez. Olaylar gelişir. 

   İster inanın ister inanmayın kitabımız çocuklara masal olarak yazılmış. (Dalgacı yazarımızın tabiriyle: çocuklar için erişkin, erişkinler için çocuk kitabı) Çocuklara okunabileceği gibi ruhunda o büyülü günlerden esintiler kalmış her ruhu çocuk olana da çok güzel gelir. Bira perisi var misal: hiç bir şeyin siyah beyaz ve hatta saf beyaz ve pür siyah olmayacağını söylüyor (yaşasın kuantum dolanıklılık). Bir gizem tarifi yapıyor, okuyanlar muhakkak anlayacaktır ben de anladım ama anlatamıyorum. Bu gizeme ancak kararında bira ile (ne az ne de çok) pek az bir mutlu azınlık vasıl olabiliyor. Biraya ilişkin güzel bilgiler içeriyor ama hayata dair çok daha güzel bilgiler var.

   Gündemden içi kararanlara, akademik okumalardan farıyanlara, gönül yarası çekenlere, sosyal ilişkilerde çuvallayanlara, parmağını kapıya sıkıştıranlara, basuru azanlara birebirdir efem.

Birkaç alıntı yapayım da metnin geneli hakkında bir resim oluşsun:

"alışveriş merkezine her gidişinde, ruhundan bir parça yitirirsin içinde"

"golfün ne olduğunu biliyorsunuz değil mi? sıçrayamayanlar için basketbol, düşünemeyenler içinse satranç demektir golf"

"hep böyle cesur olacağına dair bana söz vermeni istiyorum. devlet memuru kılığındaki sömürgenler seni abartılmış, içi boş tehlikelerden koruyacağız dediklerinde arkanı dönüp kaçacaksın. seyahat etmekten, senden farklı insanlardan, örümceklerden, yarasalardan, serserilerden, dişçilerden, avukatlardan, akranlarının baskısından, zevksizlikten, toplum tarafından dışlanmaktan korkmayacaksın. sakın seni korkutmasın emniyetsizlik hissi ya da şeker cinleri... unvan sahibi adamların karşısında el pençe divan durmayacaksın ve en önemlisi sevmekten korkmayacaksın, sevginin karşılıksız kalabileceğini düşünsen bile."

"Klara ve Güneş" Ishiguro'dan YZ Yorumu.

 Kazuo Ishiguro'yu "Never Let Me Go" ile tanımış ve afallamıştım. İçinde hiçbir teknolojik öge olmayan bilimkurgu nasıl yazılır göstermişti. Sonra "Gömülü Dev"i okumuş ve açıkçası pek de hazzetmemiştim. YKY'de rafları dolaşırken gördüm ve aldım. 

   Kazuo Bey, Beni Asla Terketme'deki formülü modomod uygulamış. Olaylar gelecekte zuhur etmesine karşın hiçbir teknolojik yenilik yok. Başkahramanımız Klara adlı YZ donanımlı bir android. Güneşle şarj oluyor ve güneş onun için enerji kaynağından başka bir şeylere tekabül ediyor (bizim yaradan düşüncemiz misal). Josie diye sağlığı sorunlu bir yeniyetmenin can yoldaşı olarak satın alınıyor, olaylar gelişiyor. 

    Ortaların sonuna kadar düz okudum. Pek de "amanın akşam olsa da sayfaları çevirsem" dediğim olmadı. Ancak, Bayan Ishiguro'nun sevgili oğlu yine yapmış yapacağını! Önceki romanında olduğu gibi ortanın sonlarında zihne olmadık spagatlar açtırıyor. Yapay zeka: iyi güzel, empatiyi, duyguları, tepkileri ve insanevladının zamanla geçirdiği değişimleri içselleştirebilir. Bunu gayet güzel canlandırabilir de. Lâkin; bizleri insan yapan, ruhumuzu betimleyen değerler diğer insanların algılarında gömülüdür diyor Kazuo Bey. Çok içli değil mi?  

   İnsana olmadık şeyleri düşündüren ve sorular sorduran kitaptır. Ham bilimkurgu okumak, zihnini yormak isteyenlere öneririm. Sadece ben değil Biligeyts ve Obama gibi emekli tayfası da 2021'in en okunası kitabı diye öveduruyollamış. 

   Ayrıca; Ekim'in 19'unda Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi'nin Baykuşcon etkinliğinde 16:00'da, bilimkurguyla ilgili yapacağım konuşmada bu minvalde konuşacağım. Gelirseniz beklerim. 

"Gece Mavisi" Salah Usta'dan 1001 Gece Denemelerinin En Adına Yakışanı!

   27 Deneme, 198 sayfa. Salah Usta'nın 1001 Gece Denemelerinin müstesna bir fasılası. Nedir: denemeler genellikle şiirden, edebiyattan, tiyatrodan haz alan kişilerin beğenileri için şımşıkırdak olmasına karşın, bu güzelliklere yabancı kârilere gelmez, sıkar. Ne gam! tüm bu güzelliklerin uzağında olsanız bile yazarımızın dilimize attırdığı taklaları görmek için dahi okunur. Dilin güzelliklerinden kâm alıyorsanız, dudaklarınızın kenarında bir gülümsemeyle sayfaları çevireceğiniz garantidir.

   Otobiyografik kimi denemeler insana şapka çıkarttırıyor. Düşünüyor ve "hımm o zamanlar nasıl bir düşün ve edebiyat dünyası varmış!" diye hayretlere düşüyorsunuz. Mâteessüf (o da nesi?) bu neşriyatın artık satması mümkün değil. Günümüzün modern ve hızlı yaşamında tüketilmek için pek bir rafine. 

   Küçük bir alıntı aşağıda. Hazret, hayatta olsaydı gönül koymazdı bunu bilirim.

"Kısacası, karşı konulmaz bir gücün tutsağı olarak tüm insanlar, kadınlar-erkekler, kösnül isteklerle körleşmiş bir durumda birbirlerinin kollarına atılırlar. Bunu yaparken de düğünlerine, şenliklerine yol gösterenin ölü olduğundan bir an bile kuşkulanmazlar. Ölüm bir eliyle kösnüllük uyandırarak, öbür eliyle uyuşturuculara beleyerek onlara yol açar. Yani Yaşamı veren Ölümdür. Yaşamı alan da Ölümdür. İşin başında ve sonunda sadece o vardır." S.178